Anlamı ‘Bay Yüzde 5’… Son yüzyılı aşan en tarihi ‘yüzde 5’ sözü Ermeni işadamı, hayırsever ve koleksiyoner Kalust Gülbenkyan’ın anlatmak için kullanılır.
Üsküdar’da doğmuş, yurt içi ve yurt dışında çok iyi eğitim almış, Saint Joseph ve Robert Kolej’in ardından Londra’da Kings Koleji’ni jeoloji mühendisi olarak 1889’da birincilikle bitirmiş.
Babası Sarkis Gülbenkyan başta Bakü olmak üzere Kafkasya’daki birçok petrol sahasının sahibi, sahayı işleten Alewxander Mantashev’in petrol şirketinin temsilcisi. Osmanlı’ya gaz satıyor.
19. yüzyılın sonunda maliye bakanlığı yapan Hagop Paşa’nın hemen ardından Hazine-i Hassa Nazırlığı döneminde oğul Gülbenkyan Mezopotamya’da petrol bulunduğunu belirten bir araştırma raporu hazırladı. Abdülhamit de 1904’ten sonra kişisel mülk olarak oralardan topraklar satın aldı.
Gülbenkyan o dönemde Hollanda sömürgesi olan Endonezya’da keşfedilmiş petrol kaynağını değerlendirmek için kurulmuş Hollandalı Shell şirketinin, bir İngiliz-Hollanda ortaklığına dönüşmesi ile kurulan petrol devi Royal Dutch Shell’in ortakları arasında yer aldı.
Bu şirketin Basra Körfezi kıyısındaki petrol yataklarını işletebilmesi için Osmanlı İmparatorluğu nezdinde girişimlerde bulundu. Paris ve Londra’daki Osmanlı elçiliklerine mali müşavir tayin edildi. 1910’da Osmanlı Bankası danışmanı oldu.
Bölgedeki petrolü işletmek için gerekli imtiyazı alan Gülbenkyan Türk Milli Bankası’nı kurdu. 1912’de petrolü işletmek üzere Royal Dutch Shell’in yüzde 24, Alman yatırımcıların yüzde 25, Türkiye Milli Bankası’nın yüzde 35 ve kendisinin yüzde 15 hissesine sahip olduğu Türkiye Petrol İşletmesi’ni kurdu. 1913-14’te Anglo-Persian Oil Company’de ortaklığa dahil edildi.
Almanlar ilk dünya savaşını kaybedince şirketteki Deutsche Bank’ın hissesini bir Fransız şirketine devretti. İmparatorluğun parçalanmasının ardından İngiltere ile görüşmeleri yürüttü.
1926’da Musul petrolleri paylaşımına girilince Gülbenkyan’ın Türk Petrol Şirketi Irak şirketi oldu. Petrol çıkarma ve işleme imtiyazı korundu.
Bu aşamada ABD şirketleri de devreye girdi. Gülbenkyan yine aracı oldu. Amerikan Near East Development Corp. Konsorsiyumunun hissedarları arasına alındı. Bu amaçla meşhur ‘Red Line’ anlaşması yapıldı.
Bu aşamadan sonra Gülbenkyan küçük bir işletmenin büyük hissedarı olmak yerine büyük bir işletmenin küçük bir hissedarı olarak petrol payının yüzde5’ini almış oldu.
Bu nedenle kendisine “Bay yüzde 5” adı takıldı. Geri kalan yüzde 95 hisse dört büyük ülke; İngiltere, Fransa, Hollanda ve ABD arasında yüzde 23,75 olarak paylaşıldı.
Bu yüzde 5 ile sanat ve eski eserler koleksiyonculuğu yapan Gülbenkyan, Türkiye’de yatırımlar yapmak, kültür merkezi ve kütüphane kurmak istedi. Fakat Osmanlı’nın devamı olan Türkiye Cumhuriyeti’nin Irak’taki petrol paylaşım sürecinin dışında kalmasında rolü olduğu düşünüldüğü için buna izin verilmedi. Gülbenkyan’ın bugün de yaşayan vakfı Portekiz’de kuruldu.
En meşhur ‘yüzde 5’ ile ilgili anlatılacak, konuşulacak daha çok şey var.
Ancak bir de bugünlerin ileride konuşulacak yüzde 5’i var.
O da şu; bugün ülkemiz nüfusunun yüzde 5’lik bir kesimi, milli gelirden, nüfusun yüzde 50’lik kesiminin aldığının 7 katı pay alıyormuş!
Demek ki Osmanlı’dan bu yana kaderimizde bir yüzde 5 olayı var.
Levent AKBAY
akbaylev@gmail.com